Apulejusz, "Metamorfozy albo Złoty osioł"

Antonio Canova (1757–1822)

Psyche budzona przez pocałunek Kupidyna (1787)

Amor i Psyche

Nie pamiętam kiedy ostatni raz miałam w ręku jakieś starożytne dzieło literackie wywodzące się z europejskiej kolebki cywilizacji. Nosiło mnie raczej po obcych lądach, bo zaglądałam do Sumeru i Akadii, do Chin i Japonii, do Persji i samo licho wie, gdzie jeszcze.  I oto, zupełnie niespodzianie, pchnięta niewielką zachętą, zanurzyłam się w baśniowym świecie stworzonym przez Apulejusza; z uwagą śledziłam przygody pewnego ciekawskiego młodzieńca, który folgując swemu zamiłowaniu do czarów i dziwów, sam padł ich ofiarą i część swego żywota spędził w skórze osła. I zupełnie nieźle, śledząc jego przygody się bawiłam. Przynajmniej przez większą część „Metamorfoz albo Złotego osła”. Końcówka bowiem księgi dziesiątej i księga jedenasta mocno mnie znużyły swymi opisami. Doceniałam wyobraźnię i barwny język autora, ale zupełnie nie potrafiłam z nim współdzielić zachwytów nad igrzyskami czy też cudownością pobożnych procesji.  

Muszę się przyznać do strasznej rzeczy – równie mocno, o ile nie bardziej podobała mi się „Rzecz o Apulejuszu” napisana przez Jana Parandowskiego jako wstęp do pierwszego polskiego wydania „Metamorfoz”. Jakże tu bowiem było nie ulec podobnemu gorącemu podziwowi?   

Antonio Canova (1757–1822)

Psyche budzona przez pocałunek Kupidyna (1787)

„Wszędzie wnosił swoje bogactwo języka i zapełniał nim braki ubogiej terminologii łacińskiej. Albowiem po Cyceronie jest to największy twórca języka łacińskiego. Jego zuchwałe nowatorstwo pozwalało mu dobierać zdumiewająco pewne wyrazy dla nowowprowadzonych pojęć”[1]. 

"Ten Afrykańczyk jest czarodziejem. Na jego rozkaz płyną strumienie swarliwej mowy łacińskiej ze wszystkich prowincyj, z miast, miasteczek, wsi, osad, z pałaców i z poddaszy i zlewają się w jakieś morze bujne, spienione, fosforyzujące. Słowa z modlitwy i słówska z rynsztoku, wyrazy zapomniane, zmurszałe archaizmy, na których sobie już Katon łamał zęby, zwyczajny język towarzyski i gwara karczemna, neologizmy wprost bezczelne, słowa znane przez oszalałą końcówkę zmienione do niepoznania - to wszystko zmieszane razem, stopione w jakiś aliaż przedziwny, cenniejszy od złota![...] 

Cóż może być rozkoszniejszego, jak zabłąkać się pomiędzy wykrętne okresy Afrykańczyka, gdzie drogę zatarasowały pararelizmy, synonimy, zbójeckie wprost bandy przymiotników i konstrukcje gramatyczne, drwiące z uświęconych reguł składni? W tych wędrowaniach można spotkać nagle takiego potworka, jak »głos w pochwie schowany«, co znaczy po prostu »milczenie«, lub po ogłuszającym wrzasku najzgiełkliwszych wyrazów posłyszeć »lepidus susurrus«, ów przesłodki szmer pieszczotliwych słówek, którymi on zwykł mówić o kobietach i o miłości. Jest to utwór o tak rozległej skali tonów, że on dopiero pokazuje nam jasno, iż książka starożytna nie była nie była przeznaczona wyłącznie dla czytających oczu, lecz głównie dla słuchających uszu. […] 

William-Adolphe Bouguereau

„The Abduction of Psyche” (ok. 1895)

Apulejusz jest ojcem baroku łacińskiego. Ojcem wszystkich baroków literackich. On zrodził eufuizm, gongoryzm, marinizm. Z niego wyszły wszystkie te śmiałe pióra, które nie drżały nigdy przed żadnym niezwykłym frazesem”[2].  

„Aha! Mówiąc tak wiele o Apulejuszu, byłbym zapomniał o jednym! »Metamorfozy« są plagiatem”[3]. 

„Metamorfozy” Apulejusza powstały bowiem na podstawie greckiego dzieła niejakiego Lukiosa z Patraj, przy czym – rzecz jasna! – pierwowzorowi daleko do apulejowskiej wersji. Co więcej, ostatnia część – księga XI  – jest już oryginalnym tworem filozofa z Madaury.

I tak, trwając przez wieki, przepisywane pieczołowicie rękoma wielu skrybów, dzieło przetrwało do naszych czasów ku uciesze współczesnych czytelników. 

„[…]najpierw wyleciała z niej owa baśń skrzydlata o Amorze i Psyche, która rozpłynęła się złotem i purpurą po stropach rafaelowskiej Farnesiny”[4]. 

Historia Amora i Psyche zainspirowała nie tylko Rafaela, ale także wielu innych artystów. Została utrwalona więc nie tylko na piśmie - dzięki Apulejuszowi możemy dziś sycić się nią na wszelkie sposoby. I chyba nie ma takiego, który powiedziałby, że ta opowieść nie jest tego warta...

  

„A Psyche, wstrząśnięta i obezwładniona takim widokiem, zabijającym lękiem podcięta, na kolana upadła rozdygotana i żelazo zatopić chciała, ale we własnej piersi; i byłaby to zaiste uczyniła, gdyby ono ze strachu przed tym uczynkiem z rąk jej lekkomyślnych nie było wyśliznęło się i wypadło.[…]  

Kiedy na to tak patrzyła w pożądliwej ciekawości nienasyconymi oczyma Psyche, kiedy dotykała i podziwiała tę zbroję małżonka, zdarzyło się, iż wyjęła jedną strzałę z kołczanu i koniuszkiem palca spróbować chciała jej ostrza. Ale że to i teraz jeszcze dygotały jej członki, więc ukłuła się zbyt silnie, tak że po skórze pociekło kilka kropelek różowej krwi. Tak nieświadoma tego, z własnej woli uwikłała się Psyche w miłości do boga miłosnego.  

Wtedy zaś, coraz gorętszą żądzą do Kupidyna płonąć, pochyla się nad nim dysząca, z rozchylonymi usty, i okrywa – bez tchu – pożądliwymi pocałunkami, drżąc zarazem, by snu jego nie ksrócić. Ale gdy rozdygotana cała z rozkoszy słania się odurzona, latarka owa – czy to z haniebnej przewrotności, czy z jadowitej zawiści, czy też dlatego, że sama pożądała dotknięcia tak cudnego ciała i, żeby tak powiedzieć, pocałowania go – latarka owa prysła od ognia swego kroplą wrzącego oleju na prawy bark boga…”[5].  

Giuseppe Crespi (1665–1747) „Amore e Psiche” (ok.1709)

„A w tej skrzynce piękności żadnej nie było ani nic innego, ino sen śmiertelny i prawdziwie stygijski, który, ledwo uniosła nakrywki, opadł na nią i mgłą ciężkiego bezwładu rozlał się po całym jej ciele, i wziął w posiadanie tak, że na tym miejscu od razu na tę ścieżkę osunęła się śpiąca. […]

Tymczasem Kupido odzyskał już siły[…], a dłużej już rozłąki ze swoją Psyche znieść nie mogąc, wyfrunął z izdebki, gdzie go więziono, przez wysoko umieszczone okienko. A że to skrzydełka mu odpoczęły i dzięki długiemu odpoczynkowi o wiele chyżej latał, więc do Psychy swojej migiem się dostał. Sen z niej troskliwie obrał i znowu go do dawnego schowka w puszce wtłoczył, po czym leciuchno ją dotknął ostrzem swej strzały…”[6]. 

Anthony van Dyck (1599-1641) „Cupid and Psyche” (ok. 1640)

Piękna baśń, cudownie napisana. Uległam jej urokowi podczas czytania. Dopiero poniewczasie przyszło mi do głowy – pewnikiem dowcipem Apulejusza zbałamuconej – że oto baśń jest o… złej teściowej. ;)

- - -
[1] Jan Parandowski, "Rzecz o Apulejuszu" w: Apulejusz, "Metamorfozy albo Złoty osioł", przeł. Edwin Jędrkiewicz, Prószyński i S-ka, 1999, s. 17.
[2] Tamże, s. 19-20.
[3] Tamże, s. 22
[4] Tamże, s.19.
[5] Apulejusz, "Metamorfozy albo Złoty osioł", przeł. Edwin Jędrkiewicz, Prószyński i S-ka, 1999, s. 106-107.
[6] Tamże, s.123.